Zihinsel yetersizlik (mental retardasyon)

Zeka, zihinsel birçok yeteneğin uyumlu çalışması sonucu ortaya çıkan bir yetenekler bileşimidir. Bu yetenekler algılama, bellek, düşünme, öğrenme, mantık yürütme gibi yeteneklerdir ve bunların birbiriyle uyumlu ve ilişkili çalışması sonucu zihinsel fonksiyonlar yürütülmektedir. Zihinsel yetersizlik, kişinin yaşadığı toplum içerisinde sorunlarla başa çıkma yeteneğini etkileyen, zihinsel bir kısıtlama ya da sınırlanmadır. Bir çocuk ya da yetişkine zihinsel yetersizlik tanısı konulabilmesi için ortalamanın altındaki zeka işlevi ile birlikte iletişimde, öz bakımda, evdeki yaşamda, toplumsal becerilerde, toplumsal yararlılıkta, kendini yönlendirmede, sağlığını korumada, akademik becerilerde ve çalışma alanlarında iki veya daha fazla bozukluğun bir arada olması ve bu durumun 18 yaşından önce başlaması öngörülür. Zihinsel yetersizlik ülkemizde yaygın olarak karşılaşılan engel gruplarından birisidir. Bir birey doğum öncesi, doğum anı, doğum sonrası ve genetik sebeplerden dolayı zihinsel yetersizlik yaşayabilir. Ortaya çıkan zihinsel yetersizlik Uluslararası zeka sınıflandırmasına göre:

• Hafif düzeyde zihinsel engelli birey : IQ düzeyi 51 – 70 arası.
• Orta düzeyde zihinsel engelli birey : IQ düzeyi 36 – 50 arası.
• Ağır düzeyde zihinsel engelli birey : IQ düzeyi 21 – 35 arası.
• Çok ağır düzeyde zihinsel engelli birey : IQ düzeyi 0 – 20 arası olmak üzere 4 farklı düzeyde sınıflandırılır.

Bu sınıflandırmalar tek başına çocukların değerlendirilmesinde yeterli değildir.

1. Hafif düzeyde zihinsel engelli birey: Hafif düzeyde zihinsel engeli olan bireyler, “eğitilebilir” olarak nitelendirilen grubu işaret eder. Toplumsal ve konuşma yeteneklerini okul öncesi yıllarda 0-5 yaş arasında kazanırlar. Duyusal ve motor alanlardaki bozuklukları çok azdır ve çoğunlukla daha ileri yaşlara kadar zihinsel yetersizliği olmayan çocuklardan ayırt edilemezler. Bu çocuklar, on yaşın sonuna doğru, altıncı sınıf düzeyinde okul becerileri kazanabilirler. Erişkin yaşlarda, ancak kendi başına yaşayabilmeye yeten toplumsal ve mesleki yetenekler kazanırlar. Alışılmışın dışında toplumsal ve ekonomik sıkıntılarla karşı karşıya kaldıklarında rehberliğe gereksinim duyarlar. Uygun destekle çoğunlukla kendi başlarına ya da bir yetişkinin denetimiyle toplum içinde bağımsız olarak yaşamlarını sürdürebilirler.
2. Orta düzeyde zihinsel engelli birey: Orta düzeyde zihinsel engeli olan bireyler, “öğretilebilir” olarak sınıflandırılan gruba eşdeğerdir. Konuşma becerilerinin çoğunu erken çocukluk yıllarında kazanırlar. Mesleki eğitimden faydalanır ve belirli bir denetimle kişisel bakımlarını yapabilirler. Aynı zamanda toplumsal ve iş ve uğraşı alanlarındaki eğitimden de yararlanırlar. Ancak akademik olarak ilkokul ikinci sınıf düzeyinden ileri gitmekte zorlanırlar. Ergenlik döneminde, toplumsal kuralları öğrenmedeki zorlukları, yaşıtları ile ilişkilerini bozabilir. Erişkinlikte, çoğunluğu beceri istemeyen işlerde ya da uygun destekle yarı beceri isteyen işlerde çalışabilirler. Yeterli destek ile toplumsal hayata uyum sağlarlar.
3. Ağır düzeyde zihinsel engelli birey: Ağır düzeyde zihinsel engeli olan bireyler, erken çocukluk yıllarında konuşma becerilerini ya çok az kazanırlar ya da hiç kazanamazlar. Okul dönemi boyunca konuşmayı öğrenebilirler ve ancak temel (özbakım) ihtiyaçlar konusunda eğitilebilirler. Okul öncesi eğitim düzeyinde (gerekli işaret ve harfleri tanıma gibi) bir eğitim alabilirler. Erişkinliklerinde yakın bir denetimle basit işleri yapabilirler. Zihinsel yetersizliğe eşlik eden başka bir sorun nedeni ile özel bir bakıma gereksinimleri yoksa, aile içinde ya da küçük gruplardan oluşturulmuş grup evlerinde toplum hayatına uyum sağlayabilirler
4. Çok ağır düzeyde zihinsel engelli birey: Çoğunda zihinsel yetersizliğe neden olan özel bir nörolojik sorun vardır. Erken çocukluk yıllarında duyu-motor işlevlerinde uyarı eksikliği nedeniyle önemli gerilikler görülür. Devamlı yardıma ve bakıma ihtiyaç duyarlar. Eğer uygun bir şekilde eğitilebilirlerse motor gelişmeleri, kendine bakım ve konuşma becerileri geliştirilebilir. Çok yakın denetim ve koruma altında basit işleri yapabilirler. Zihinsel yetersizlik, erken çocukluk döneminde ve okul öncesi yaşlarda gelişim geriliği ile kendini gösterir. Çoğu gelişim alanlarında (bilişsel, motor, özbakım, dil, sosyal-duygusal) yavaş bir gelişme gösterir ve kronolojik takvim yaşına göre geri kalırlar. Bu nedenle çok ağır düzeyde zihinsel engelli bireyler genellikle erken çocukluk döneminde tanınır. Bu çocukların sosyal becerilerinin gelişmesi (diğer kişilerle iletişim kurma, arkadaş olma) ve kendilerini idare etmeleri uzun zaman alır ve sabır gerektirir.

Unutulmamalıdır ki, gerekli eğitim ve destek aldıklarında, birçok zihinsel yetersizliği olan çocuk, iş sahibi olabilir ve bağımsız yaşayabilir. Erken tanı, beraberinde erken eğitim ve rehabilitasyonu mümkün kılar. Ancak, bazı durumlarda çocuğun mevcut sorunlarının ve mevcut kapasitesinin ortaya konması zaman gerektirebilir. Bu zaman sürecinde, çocuğun gelişiminin değerlendirilmesi önemlidir.